Pozbawienie i przywrócenie władzy rodzicielskiej
Wykonywanie władzy rodzicielskiej to nie tylko prawa, ale również szereg obowiązków względem dziecka. Obejmuje w szczególności prawo i obowiązek rodziców do wychowania dziecka, do sprawowania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka, z jednoczesnym poszanowaniem jego praw i godności. Rodzice obowiązani są wykonywać władzę rodzicielską zgodnie z dobrem dziecka i interesem społecznym oraz troszczyć się o duchowy i fizyczny rozwój dziecka. Władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom i każde z nich jest uprawnione i zobowiązane do jej wykonywania, jednakże o istotnych sprawach dotyczących dziecka rodzice powinni rozstrzygać wspólnie. Ponadto, przed podjęciem ważnych decyzji dotyczących dziecka bądź jego majątku, rodzice powinni je wysłuchać, jeżeli stopień dojrzałości dziecka, jego rozwój umysłowy i stan zdrowia na to pozwalają.
Sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej, w sytuacji, gdy władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka. Sąd może pozbawić władzy rodzicielskiej zarówno obojga rodziców, ale takie orzeczenie może zapaść także tylko w stosunku do jednego z nich. Pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej jest najbardziej dotkliwym środkiem ingerencji, którą może zastosować sąd opiekuńczy. Należy wskazać, iż rodzice pozbawieni władzy rodzicielskiej nie tracą jednak prawa do osobistej styczności z dzieckiem, chyba że sąd opiekuńczy zakaże osobistych kontaktów dzieckiem.[1] W dalszym ciągu istnieje także obowiązek alimentacyjny rodziców względem dzieci.
Sąd opiekuńczy przywróci władzę rodzicielską, jeżeli ustanie przyczyna, która była podstawą pozbawienia tej władzy. Konieczne jest ustalenie, czy zgodne z dobrem i interesem dziecka jest żeby rodzice sprawowali nad nim władzę rodzicielską. Przywrócenie rodzicom władzy rodzicielskiej może nastąpić dopiero po wydaniu przez sąd opiekuńczy orzeczenia w tym przedmiocie.
Przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej
Zgodnie z art. 111 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (Krio) jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców.[2]
Przez trwałą przeszkodę, która uniemożliwia wykonywanie władzy rodzicielskiej, należy rozumieć taki układ stosunków, który wyłącza sprawowanie przez rodziców władzy rodzicielskiej na stałe w tym sensie, że albo według rozsądnego przewidywania nie można ustalić czasu trwania tego układu, albo – co najmniej – że układ ten będzie istniał przez czas długi [3]. Są to takie sytuacje jak np. skazanie na karę pozbawienia wolności na czas dłuższy – aż do chwili ukończenia przez dziecko pełnoletniości czy wyjazd za granicę z zamiarem stałego pobytu.[4]
Z kolei nadużywanie przez rodziców władzy rodzicielskiej oznacza takie zachowania jak np. znęcanie się psychicznie lub fizyczne nad dzieckiem, wykorzystywanie seksualne dziecka, zmuszanie do nieodpowiedniej pracy czy nakłanianie do popełnienia przestępstw. Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 1982 r. uprowadzenie kilkuletniego dziecka za granicę, wiążące się z pozbawieniem go naturalnego środowiska rodzinnego i możliwości wychowywania się z rodzeństwem, stanowi nadużycie władzy rodzicielskiej uzasadniające pozbawienie tej władzy.[5]
Najczęstszą jednak przyczyną pozbawienia władzy rodzicielskiej jest rażące zaniedbywanie przez rodziców obowiązków względem dziecka. Do zachowań takich należy zaliczyć nadużywanie przez rodziców alkoholu, uprawianie przestępczego procederu czy uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych.[6] Muszą to być więc zaniedbania poważne lub zaniedbania o mniejszej wadze, lecz nacechowane nasileniem złej woli, uporczywością i niepoprawnością. [7]
Przywrócenie władzy rodzicielskiej
Zgodnie z art. 111 § 2 krio sąd opiekuńczy może przywrócić władzę rodzicielską w razie ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej.
Należy wskazać, iż nawet w przypadku odpadnięcia dotychczasowej przyczyny pozbawienia władzy rodzicielskiej, jak np. powrotu z długotrwałego wyjazdu, jej przywrócenie nie jest obligatoryjne. Sąd opiekuńczy może przywrócić władzę rodzicielską, po uprzednim zbadaniu czy odpadła dotychczasowa przyczyna pozbawienia władzy rodzicielskiej. Obowiązany jest również wziąć pod rozwagę całokształt okoliczności sprawy, kierując się dobrem dziecka. W szczególności sąd powinien wyjaśnić, czy przyczyna, która ustała, nie „odżyje” na skutek wznowienia kontaktów z dzieckiem[8]. Powinien też zbadać, czy nie zachodzą inne przyczyny uzasadniające stan pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej.[9] Nie może stanowić podstawy utrzymania tego stanu fakt, iż dziecko ma zagwarantowane korzystne warunki w rodzinie opiekunów.
Postępowanie w sprawie przywrócenia władzy rodzicielskiej może być wszczęte przez sąd z urzędu jak i na wniosek uprawnionej osoby. Wniosek o przywrócenie władzy rodzicielskiej składa się sądzie rejonowy, właściwym dla miejsca zamieszkania lub pobytu dziecka. We wniosku należy uprawdopodobnić ustanie przyczyn, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej. Opłata sądowa od wniosku o przywrócenie władzy rodzicielskiej wynosi 40 zł.
Pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej nie ma charakteru generalnego i może być orzeczone tylko w stosunku do jednego z dzieci, jeżeli wystąpi którakolwiek z przyczyn przewidzianych w art. 111 § 1 krio.
Nie każde naruszenie obowiązków rodzicielskich skutkuje pozbawieniem władzy rodzicielskiej. Muszą to być naruszenia rażące, takie, które zagrażają prawidłowemu rozwojowi dziecka, wskazujące, że dalsze prawowanie władzy rodzicielskiej nie rokuje pozytywnej prognozy co do zapewnienia dziecku należytej opieki, troski o rozwój fizyczny i duchowy, przygotowania dziecka do pracy odpowiednio do jego uzdolnień[10].
Ustanie przyczyn pozbawienia władzy rodzicielskiej powinno prowadzić do jej przywrócenia, jednak po pierwsze, rodzice powinni wyrazić wolę w tym zakresie, po drugie, ustanie jednej z przyczyn pozbawienia władzy nie oznacza, że nie pojawiły się nowe przeszkody w sprawowaniu tej władzy.
Autor: Marta Bomba
[1] Uchwała SN z dnia 26 września 1983 r., III CZP 46/83, OSNC 1984, nr 4, poz. 49.
[2] Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. 2017, poz.682).
[3] Postanowienie SN z dnia 2 czerwca 2000 r., II CKN 960/00, LEX nr 51976.
[4] J. Strzebińczyk Prawo rodzinne i opiekuńcze, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 12, Warszawa 2003, s. 347.
[5] Postanowienie SN z dnia 7 sierpnia 1982 r., VI KZP 18/82, OSNPG 1982, nr 10, poz.137.
[6] postanowienie SN z dnia 12 stycznia 2000 r., III CKN 834/99, LEX nr 51565.
[7] J. Gudowski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Orzecznictwo, Kraków 1998, s. 379.
[8] J. Kosik, Problem przywrócenia władzy rodzicielskiej w świetle KRO, NP 1973, Nr 10, s. 1466.
[9] A. Zieliński, Sądownictwo opiekuńcze w sprawach małoletnich, Warszawa 1975, s. 245.
[10] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, Warszawa 2015, wyd. 4.
